Kunst als poort voor gesprekken over ouder worden
"Als ‘Alice in Spiegelland’ in een andere wereld stappen en de ervaringen meenemen naar de werkelijkheid. Dat doet kunst bij het zoeken naar antwoorden op levensvragen rondom ouder worden", vertelt docent-onderzoeker Paola de Bruijn. Met haar bevindingen won ze de posterpresentatie tijdens ECSWR 202
Voorbereiden studenten Social Work
“De studenten Social Work krijgen allemaal creatieve bagage mee in hun opleiding, maar de plek van kunst en ouder worden in het curriculum kan wel wat sterker”, stelt Paola de Bruijn, docent Beeldend Vormen bij Social Work en onderzoeker bij het Lectoraat Versterken van Sociale Kwaliteit. “De meerwaarde van een Social Worker met een creatief profiel is onderzocht en bewezen, maar in de ouderenzorg en de opleiding lijkt kunst onder druk te staan en marginaal te worden. Dat terwijl die plek van kunst in de marge juist heel rijk is.” Daarnaast ziet Paola dat er door de vergrijzing meer existentiële vragen (levensvragen) komen. “Het is goed om daar aandacht voor te hebben in de huidige curricula van sociale werkprogramma's.” Daarom onderzoekt zij hoe studenten Social Work voldoende voorbereid zijn om beeldende kunst in te zetten in het werken met ouderen rond existentiële vragen over ouder worden.
Het voelde als Alice die door de spiegel stapt, maar niet meer terug kan naar de werkelijkheid, dat vond ik behoorlijk confronterend
Weg van de werkelijkheid
“Na 4 dagen en 3 nachten wilde ik echt naar huis”, vertelt Paola over haar verblijf in een woonzorgcentrum. Naast theoretisch onderzoek voerde zij ook 3 praktijkonderzoeken uit die haar veel duidelijk maakten over de plek van kunst in het sociaal werk met ouderen. Ze woonde zelf een tijdje in een woonzorgcentrum. “Je raakt weg van de wereld als je daar woont. Het voelde als Alice die door de spiegel stapt, maar niet meer terug kan naar de werkelijkheid. Dat vond ik behoorlijk confronterend. Ik kan me voorstellen dat het bij de bewoners existentieel is om geconfronteerd te worden met herinneringen en verlangens op de laatste plek waar je woont. Kunst helpt het gesprek daarover aan te gaan.”
Kijken naar groter geheel
Bij woonzorgcentrum 't Huis aan de Vecht waar Paola verbleef, heeft kunst een belangrijke rol in het beleid. “Ik liep mee met een groep van 10 professionals die allerlei vormen van kunst aanbieden aan de bewoners. Ik woonde ook sessies van een vaktherapeut bij en voerde interessante gesprekken met bewoners. Er was een mevrouw die iedere dag in haar kleurboek tekende. “Het kleuren was fijn als bezigheid, maar ook als berusting, zo stapte ze uit de werkelijkheid van het huis”, vertelt Paola. “Het is belangrijk om studenten daarmee vaardig te maken. Als sociaal werker behandel je niet alleen het probleem, maar ook de wereld die daaronder ligt. Je leert kijken naar het groter geheel. In een cliëntdossier is vaak geen ruimte voor de achtergrond van de cliënt, terwijl dat in mijn beleving zo’n wezenlijk onderdeel is. Met behulp van een muziekstuk, dans of beeld het gesprek aangaan en teruggaan naar de verbeelding, wensen en herinneringen van iemand.”
Het gesprek over kunst biedt een mooie ingang.
Kunst als poort
Als voorbeeld noemt Paola de opdracht om een cliënt het huis te laten tekenen waar hij of zij gewoond heeft of waar die graag zou willen wonen. “Welke kamers zijn belangrijk? Hoe ziet dat eruit? Wat herinner je je nog aan die kamer? Al pratend ontstaat de tekening en komt het verhaal boven. Het gesprek over kunst biedt een mooie ingang. Kunst is een poort die leidt tot een transfer naar existentiële kwesties.”
Studenten in gesprek in de praktijk
Paola ging ook aan de slag met haar studenten en ontwikkelde, implementeerde en evalueerde een module. Studenten bedachten creatieve werkvormen om op hun praktijk of stageplek de vragen rondom ouder worden te bespreken. Daarnaast maakten ze een Journal: fotografeer iets of iemand gedurende 14 weken tijdens het ouder worden. “Een waarneming van dichtbij. Een student had haar ontbijt gefotografeerd; je kunt je voorstellen wat daar na 14 weken van over is.” Maar wat Paola het meest ontroerde was de student die 14 portretten van haar oma maakte. “Ze zei: wat het mij gegeven heeft is niet alleen de portretten, maar vooral hele waardevolle gesprekken die ik zonder de Journal nooit had gevoerd.”
Goede gesprekken
In Ierland, waar Paola met haar promotieonderzoek is aangesloten bij de Maynooth University, liep ze mee met ouderen langs kunst en kunstwerken. Ook hier voerde ze gesprekken aan de hand van een kunstwerk, dit keer met expert uit het sociale werkveld. Paola: “Dat vonden de professionals heel waardevol, omdat het echt wezenlijke gesprekken waren over hoe ze kunst in de opleiding of in het beroepenveld zien, maar ook over eigen herinneringen en ervaringen.”
Beste posterpresentatie ECSWR
De komende maanden werkt Paola aan haar proefschrift en hoopt ze haar uitkomsten verder te brengen. De eerste resultaten deelde zij met de poster ‘Educating art and ageing for being at home in the world’ op de 10th European conference for Social Work (ECSWR). Hier kwamen 564 deelnemers uit 35 landen online bijeen voor symposia, workshops en posterpresentaties. De deelnemers kozen uit 32 presentaties de poster van Paola als beste uit en daarvoor ontving ze de Best Poster Award uit handen van Judith Metz (Lector Social Work HvA) met de woorden: ‘beautiful and inspiring poster’. “Ik was blij verrast!”, vertelt Paola. “Ik had een abstract ingediend, omdat ik dacht: ik heb dit jaar wel wat te laten zien! Ik heb mijn poster vormgegeven als een reflectie van hoe ik onderzoek doe, veel notities op losse blaadjes. Dat mijn onderzoek nu zo’n groot, internationaal bereik heeft gekregen, vind ik al een prijs op zich. Het is mooi dat ik kunst in sociaal werk zo voor het voetlicht heb gebracht.”
Meer over het onderzoek
Paola de Bruijn voert haar doctoraatsstudie uit aan Maynooth University (Ierland), in samenwerking met het Lectoraat Versterken van Sociale Kwaliteit, Kenniscentrum HAN SOCIAAL. Bekijk de projectpagina voor meer informatie.
Collages: Renze Koenes
