Écht aanwezig zijn bij symposium Master Pedagogiek

De middag begint met gewiebel, geneurie en vooral gezang. De deelnemers van het symposium zijn aandachtig betrokken bij de opdracht van muziekpedagoge José Retra. Ze laat ze zoeken naar hun eigen klank en resonantie. Het resultaat: een prachtig koor vol gelijkgestemden.  

Aandacht, betrokkenheid en (pedagogische) reflectie. Het zijn de thema’s die centraal staan tijdens het symposium, georganiseerd door de HAN Masteropleiding Pedagogiek, MOVEL, NIVOZ en LOEPP. Dat dit juist de thema’s zijn, heeft te maken met het promotieonderzoek van oud-Master Pedagogiekstudent Lisette Bastiaansen.

Al tijdens de Masteropleiding Pedagogiek kwam Lisette erachter dat ze geen direct praktijkgericht onderzoek wilde uitvoeren, maar meer op zoek wilde naar visie. Docent René van Vianen vond het goed. Net zoals de uitkomst van haar thesis liet zien, kleurden de masteropleiding en Lisette in dit geval beiden buiten de lijntjes. René: “Ze noemde haar masterthesis dan ook passend: ‘Pleidooi voor geëngageerde dwarsliggerij’. ” Bastiaansen vroeg 10 hoogleraren naar hun visie op de betekenis van aandacht en betrokkenheid in onderwijs. Ze lichtte in haar scriptie toe hoe belangrijk de pedagoog zelf is waar het gaat om het in beweging brengen van verandering. Na haar afstuderen bij de master ontstond de kans om bij Gert Biesta te promoveren. Afgelopen januari was de verdediging van haar proefschrift ‘Aandachtige betrokkenheid als pedagogische grondhouding’. 

Wat kan ‘aandachtige betrokkenheid’ in pedagogische zin voor het onderwijs betekenen? Om dat te onderzoeken ontwikkelde Lisette Bastiaansen theorie en dook ze de praktijk van het onderwijs in. Ze liep mee met leraren, leidinggevenden en leerlingen in het primair en voortgezet onderwijs. “De bedoeling van het onderwijs? Dáár moet meer aandacht voor komen”, meent Lisette. “Bij pedagogiek gaat het erom dat je een kind verder brengt in het worden van een zelfstandig persoon. Een mens die zijn eigen keuzes maakt, maar daarbij rekening houdt met zichzelf, de ander en de wereld. Het is dan aan de leraar om de leerling te laten oefenen met het maken van deze ‘existentiële keuzes’.”

Lisette bekeek het wezenlijke belang van ‘aandachtige betrokkenheid’ in opvoedsituaties en hoe leraren hun eigen aandachtige betrokkenheid onderhouden en versterken. Aandachtige betrokkenheid van leraren bestaat volgens Lisette uit 3 aandachtsbewegingen: aandachtig zijn, aanwezig zijn en betrokken zijn. “Deze 3 bewegingen vormen samen de pedagogische grondhouding van leraren. Een grondhouding van ‘aandachtige betrokkenheid’ daagt en nodigt leerlingen uit om te oefenen met het op een volwassen manier omgaan met de eigen vrijheid. Deze betrokkenheid kan gewoon via de lesinhoud lopen, bijvoorbeeld via een diepgaand gesprek.”

Lisette gaat verder: “Het gaat ook over met lijf en leden aanwezig willen en durven zijn, zonder te weten waar je uitkomt. Wegblijvend bij beheersing, diagnoses en controle. Dat samen-met-de-leerling tot aanwezigheid komen kun je niet afdwingen, wel oefenen. Alleen een leraar die werkelijk aanwezig is, nodigt leerlingen uit om ook tot aanwezigheid te komen.” Om de deelnemers van het symposium hiervan bewust te maken, stelt ze een aantal vragen. Waaronder: in hoeverre ben jij onbezet aanwezig bij je les? En welke plek neemt aanspreken en onderbreken in op jouw school? Hier werken de deelnemers verder aan in workshops.

Aandachtig betrokken zijn: dat vraagt veel van de docenten. Edith Roefs, lerarenopleider bij Hogeschool Windesheim, doet onderzoek naar wat ‘presentie’ voor leraren binnen hun leraarschap betekent. “Wat is goed werk voor jou?” vraagt Edith de deelnemers van haar workshop. Ze kiezen uit een aantal afbeeldingen van abstracte voorwerpen datgene waar zij het meeste bij voelen. “Ik kies voor de stalen constructie op de bouwplaats”, vertelt een docent. “Leerlingen weten dat wat er ook gebeurt, ik ze nooit laat vallen. Daarnaast kunnen ze op mij bouwen.”

Edith haalt verhalen op bij leraren uit het voortgezet onderwijs. Hieruit blijkt dat leraren het met volle aandacht aanwezig en betrokken zijn, een fundamentele kwaliteit vinden. “Met volle aandacht lesgeven, maakt ons betrokken”, ziet Edith. Zo vertelt Edith over het verhaal van een leraar Duits. In een les liet hij leerlingen Duitse woorden uittekenen op het bord. Een van de stille leerlingen bleek een talentvol tekenaar. Hij mocht daarom meerdere woorden uitbeelden op het bord. De klas was betrokken en waardeerde het talent van de leerling. “Oog hebben voor talenten en deze meteen benutten, kan alleen als je echt aanwezig bent. Ook gaat het over openstaan voor de eigen gevoelens, responsief handelen en ook reflecteren op wat je doet”, legt Edith uit.

“Aandachtig betrokken zijn kan als je moed hebt om buiten de lijntjes te kleuren”, meent Ton Bruining, co-promotor van Lisette Bastiaansen en zelfstandig adviseur binnen het onderwijs. Zelf gebruikt Ton daarvoor de kunsten. Nadat het leven met hem op de loop ging door het faillissement van zijn adviesbureau en het verlies van zijn kind, vond hij als buitenkunstenaar de kracht van muzen. “In de kunst vind je de kracht om vooruit te kijken op een andere manier. Kijk eens met een nieuwe blik. Bijvoorbeeld met behulp van muzen.”

Zoals Clio, de muze van de verheerlijking door het gezang, die van de geschiedschrijving en van het heldendicht. “Gebruik deze muze om stil te staan bij wat gezegd is. Of muze Euterpe van het fluitspel. Bekijk je situatie vanuit een verblijdende blik.” De deelnemers kijken in groepjes naar een situatie uit de praktijk. Zoals het groepje dat soms niet meer weet wat ze moeten doen in de les. De blik van Euterpe maakte dat ze begonnen de dansen. “We dansen op het onwetende. Het is heel verblijdend dat je het soms niet mag weten”, legt een van de deelnemers uit.

We zijn nog niet helemaal klaar met deze creatieve blik op de eigen professionele pedagogische rol. Maaike Nap vraagt de symposiumbezoekers om de opbrengsten van vandaag te delen in een gedicht. Maaike is naast hoofddocent bij de HAN en Radboud Universiteit, ook oprichter van LOEPP. Dit is een netwerk voor leraren die hun eigen pedagogische professionaliteit onderzoeken. Een paar zinnen uit een van de gedichten:

• 'Houd kinderen soepel, laat ze zelf springen door de hoepel'
• 'Voel je thuis in de deining van eb en vloed'
• 'Pedagogiek is de moed om te (ont)moeten'

De deelnemers zijn het erover eens: als er iets is dat er helpt in het onderwijs is het aandachtige betrokkenheid. Op naar een nieuwe lesdag.