Energietransitie: veel meer dan een technisch vraagstuk

"Klaar zijn we nog niet", antwoordden de verschillende sprekers. Zoek oplossingen lokaal en regionaal, samen met bewoners en ondernemers, betoogden ze. Die praktische aanpak spreekt HAN-lector Aart-Jan de Graaf aan: "Het hoger onderwijs speelt daar een belangrijke rol bij door onderwijs, onderzoek en bedrijven in het werkveld bij elkaar te brengen."

Bij zijn aantreden als lector Meet- en Regeltechniek in 2013 stelde Aart-Jan de Graaf de vraag: "Energie en mobiliteit - een control-crisis?" Terugkijkend noemt hij dit een wat academische vraag. Bovendien: als er een crisis is, ben je te laat. Bij zijn uittreden als lector kiest hij voor een praktische vraag: "Het energiesysteem 2050 – Zijn we d’r klaar voor?" Een vraag die betrekking heeft op het nu.

Het maatschappelijk draagvlak is cruciaal om de energietransitie voor elkaar te krijgen, benadrukt Mart van Bracht, keynote-spreker tijdens het symposium. Hij is programmadirecteur Systeemintegratie Topsector Energie. Er ligt geen blauwdruk klaar voor de route naar 2050. Het huidige, vrij eenvoudige energiesysteem wordt geleidelijk omgevormd naar een complex systeem. Deze complexiteit zit niet alleen in de techniek, maar ook in economische, juridische en sociale aspecten die verbonden zijn aan het energiesysteem, schetst Mart van Bracht.

"Bij burgers en bedrijven is steeds meer behoefte aan meer vrijheid en autonomie. Ze willen zelf bedenken en besluiten hoe ze in de energietransitie duurzame keuzes kunnen maken", stelt Mart van Bracht. "Tegelijk is het nodig dat de regering fundamentele keuzes maakt en zorgt voor centrale ontwerp- en sturingsmechanismen, zodat mensen weten welke vrijheid voor eigen handelen zij precies hebben, terwijl het totale systeem robuust, betaalbaar en eerlijk is."

Mart van Bracht pleit daarom voor een holarchisch model (een tussenvorm tussen een multi agent en een hiërarchische sturingsmodel). Binnen deze benadering is ruimte voor lokale Energie Hubs, waarin burgers en bedrijven tot slimme energie-oplossingen komen. "Denk aan een woonwijk met zonnepanelen op de daken, die overdag, als de bewoners aan het werk zijn, energie levert aan een bedrijf in de buurt."

Marsha Wagner is programmadirecteur Human Capital Agenda Topsector Energie / GroenvermogenNL en houdt als keynote-spreker een pleidooi voor een flexibeler arbeidsmarkt om meer technische vacatures te kunnen vervullen. "Het is belangrijk dat mensen zich realiseren dat ze naar een andere sector kunnen overstappen. Bijvoorbeeld van de maakindustrie naar de energiesector met bijscholing via een leer-werktraject."

Techniek is een vergrijzende sector, die schreeuwt om meer mensen én mensen met andere kennis. Denk aan digitalisering van de energiesector. "De regio en hogescholen zijn daarbij aan zet, daar moet het gebeuren", zegt Marsha Wagner. "Hogescholen spelen een belangrijke rol als het gaat om omscholing richting energie. Het leer-werktraject van SEECE in samenwerking met energiebedrijven was daarbij in 2013 een unicum."

Er staan acht investeringsprogramma’s op stapel voor onder meer GroenvermogenNL, het groene- en digitale banenplan en just transition fund, kondigt Marsha Wagner aan. Samen tellen deze programma’s op tot circa een half miljard voor de human capital agenda in de energietransitie in Nederland. "Daarmee kunnen we meters maken, afgestemd op de behoefte in de regio en met een liaisonfunctionaris voor nationale coördinatie."

De keuze voor de Regionale Energiestrategieën (RES) heeft zijn oorsprong in de uitvoering van het Energieakkoord. Dit werd gezien als een ‘tekentafel exercitie’ waarin van bovenaf werd bepaald waar grootschalige opwek van wind zou komen. Dat heeft, onder meer in Drenthe, in de praktijk heel ontwrichtend gewerkt. "Zo’n besluit is vóor mensen genomen niet mét mensen. Daarom werd er in het kader van het Klimaatakkoord besloten het anders te doen. Dichterbij en mét mensen in 30 regio’s. Daarin werken gemeenten, provincie, waterschap en netbeheerder samen met energiecoöperaties, maatschappelijke organisaties, bedrijven en inwoners in ‘het trappenhuis van Thorbecke."

Kristel Lammers is programmadirecteur Nationaal Programma Regionale Energiestrategie (NP RES). Opdrachtgevers zijn de ministeries van Economische Zaken en Klimaat en Binnenlandse Zaken, de koepels van waterschappen, provincies, gemeenten en er is nauwe samenwerking met de netbeheerders. Het nationaal programma ondersteunt de 30 regio’s bij het – gezamenlijk - realiseren van 35 Twh duurzame opwek op land in 2030. In de regio’s wordt hard gewerkt aan de uitvoering van, maar ook praktische oplossingen voor de energietransitie. Participatie met inwoners en ondernemers is daarbij belangrijk. "Er zit veel kennis bij inwoners en ondernemers. De kunst is als mens gelijkwaardig met elkaar te spreken en elkaars kennis te benutten. En te beseffen dat we allemaal samen aan de toekomst werken."

"Mensen bij energiebedrijven hebben in hun DNA: we gaan het maken. Maar willen we heel Nederland veranderen in een industrieterrein en de Noordzee ook?", vraagt Pallas Agterberg zich hardop af. "We denken in technische termen, maar de energietransitie is ook een sociaal, financieel en ruimtelijk vraagstuk. Zonder dat, geen draagvlak."

Pallas Agterberg is Challenge Officer bij Alliander en lid van de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur. "We moeten 8 miljoen huishoudens verduurzamen en ook de bedrijven hebben een grote investeringsopgave. Of ze willen investeren dat kun je niet beslissen in Den Haag of in de gemeenteraad. Dus we hebben een methodische aanpak nodig, die ervoor zorgt dat mensen willen meedoen", werpt Agterberg op. "Mensen willen meedoen als het doel ze aanspreekt en als er eerlijke keuzes worden gemaakt. Opschalen doe je pas als het sociaal, financieel, in regelgeving en fysiek werkt.  Die puzzels moeten we regionaal leggen, dan wordt het overzichtelijk. Pas als we een methode hebben om de combinatie te maken, gaan we de energietransitie voor elkaar krijgen."

Het jaar 2050 klinkt ver weg, maar er is nog veel werk te verzetten. "Er zijn grote knelpunten aan het licht gekomen in de netcapaciteit. En we kennen de impact van de zero-emissiezones op de logistiek nog niet", zo noemt Aart-Jan de Graaf enkele zaken. Hij verwijst naar het coalitieakkoord van 2021-2025 van het kabinet, dat stelt dat het energiesysteem in deze regeerperiode van 4 jaar toekomstbestendig gemaakt moet worden.

Daarvoor is niet alleen technische en technologische kennis nodig, maar ook kennis over de systeem-dynamische eigenschappen van het bestuurlijke- en sociaalmaatschappelijke ecosysteem, constateert Aart-Jan de Graaf. "Gaandeweg beschouw ik mezelf als een maatschappelijk regeltechnicus. We zouden kunnen kijken naar politieke consensus en publiek vertrouwen als twee grootheden die op een gewenst niveau moeten blijven om de energietransitie stuurbaar te houden."

Rob Verhofstad, voorzitter van het College van Bestuur van de HAN, noemt de vraag die centraal staat op het symposium prikkelend. "We zijn niet gewend zo ver vooruit te kijken. Kijk naar het regeerakkoord van maximaal 4 jaar." Die korte termijn houdt het dogma van maakbaarheid in stand. De energietransitie is complex en vraagt een lange termijnaanpak, stelt Rob Verhofstad. "Daarvoor is disruptie nodig om een bewustzijnsverandering in gang te zetten."

Hij refereert aan het overzichtseffect dat astronauten ervaren. "Als ze vanuit de ruimte naar de aarde kijken, dringt een overweldigend besef van de verwevenheid van alles tot ze door. Vaak gaan ze als techneut de ruimte in en komen ze als milieuactivist terug."

We zijn nog niet klaar voor het Energiesysteem van 2050, constateert Rob Verhofstad. "Maar we kunnen er straks wel klaar voor zijn. De hogescholen hebben een ontzettend grote rol daarin. In het regeerakkoord is € 100 miljoen gereserveerd voor meer praktijkgericht onderwijs en onderzoek. Hogescholen kunnen daarmee nog betere professionals opleiden, die helpen bij het oplossen van maatschappelijke vraagstukken, zoals de energietransitie."

Wil je meer lezen over de energietransitie en de bijdragen van de keynote-sprekers?

• Download het symposiumboekje Het energiesysteem 2050 - Zijn we d'r klaar voor?

Bron: HAN SEECE
Fotografie: Rob Gieling