Niet redden maar trouw blijven

Het invoeren van de zoekterm ‘save the earth’ op Google, leidt tot ongeveer 1.640.000.000 resultaten (in 0,68 seconden). Dat is nogal wat, zeker als we bedenken dat dit één van de vele varianten van de zoekterm is. De vraag is echter of de aarde wel gered moet worden. Op het eerste gezicht lijkt het wel zo. Afname van biodiversiteit en de steeds sterker waarneembare klimaatverandering zijn voorbeelden van veranderingen die plaatsvinden op de aarde.

“Mens” ziekmaker

Uit deze veranderingen kunnen we constateren dat de aarde ziek is en ook deze ziekte heeft een oorzaak. Maar moeten we deze oorzaak zoeken in de aarde zelf? Volgens Friedrich Nietzsche is het antwoord op deze vraag: “Nee”. De oorzaak van de ziekte van de aarde ligt niet in de aarde zelf, maar in het gedrag van één van de voortbrengselen van de aarde: “mens”. De aanhalingstekens geven aan dat het om de mensheid als geheel gaat.

De aarde is echter een zieke van een bijzondere soort. Zij kan zichzelf genezen door zich in nieuwe evenwichten te brengen en zo blijven voortbestaan. Dat doet zij al tussen de 4,5 en 4,6 miljard jaar. Zij heeft levende wezens zien komen en gaan en heeft intussen steeds gestreefd naar evenwicht. Volgens haar eigen regels. Wat zich niet langer aan de veranderende omstandigheden kon aanpassen, verdween om ruimte te maken voor iets anders.

Tot op een gegeven moment “mens” verscheen. “Mens” zag zich ongeveer 99% van zijn tijd op aarde als onderdeel daarvan. Door zijn aanpassingsvermogen kreeg “mens” rondom 11.000 jaar geleden echter het idee dat de aarde te beheersen was. Het gevolg: een zieke aarde. Het resultaat is dat de aarde doet wat zij altijd gedaan heeft, namelijk evenwichten zoeken. Met als gevolg dat “mens” niet meer of lastiger in de nieuwe evenwichten lijkt te passen.

“Mens” redder?

“Mens” in de 21ste eeuw stroopt zijn mouwen op en wil de zieke aarde redden. Waarom? Omdat “mens” zichzelf zo belangrijk vindt dat hij denkt dat de aarde niet zonder hem kan. Maar de aarde hoeft helemaal niet gered te worden. Dat kan zij prima zelf. Zij heeft “mens” helemaal niet nodig om te kunnen overleven. Zij ziet “mens” niet als stakeholder en heeft geen enkele boodschap aan de patronen die “mens” bedacht heeft. Zij heeft het miljarden jaren zonder “mens” gedaan en zal nieuwe evenwichten vinden die rechttrekken wat “mens” verstoord heeft.

“Mens” is helemaal niet in de positie om de aarde te redden. Zie hem slechts als een passant, die een deel van de inventaris van de enige herberg in de verre omgeving uit vermeend eigenbelang kort en klein geslagen heeft. Wat “mens” zal moeten doen, is bijdragen aan het herstel van de inventaris om zijn relatie met de herberg, die ondanks “mens” zal blijven bestaan, te herstellen. In zijn eigen belang.

Wat “mens” daarom dient te redden, is niet meer of minder dan zichzelf en daarvoor moet hij de relatie met de aarde herstellen. Niet door als redder op te treden, maar door niet meer als ziekmaker te fungeren. Maar hoe kan “mens” dat doen?

“Mens”, ken je plaats!

In zijn Ethica stelt Benedictus Spinoza dat “mens” geen uitzonderlijke plaats heeft in de natuur, waarmee hij ingaat tegen het antropocentrisme dat “mens” boven de natuur stelt. Letterlijk zegt hij dat “mens” geen staat binnen een staat is en mag zijn, omdat dat uiteindelijk tot conflicten leidt. In het denken van Spinoza is “mens” vanuit de aarde gezien een ding onder de dingen, niets bijzonders dus. Spinoza stelt alle dingen aan elkaar gelijk. Niets is belangrijker dan het andere. “Mens”, ken je plaats als ding tussen de dingen die het leven op aarde, de ecologie, vormen.

Nietzsche neemt Spinoza’s idee van “mens” die zijn plaats moet kennen over, maar brengt dit naar de individuele mens. Als Nietzsche, bij monde van Zarathoestra, “mens” als ziekte van de aarde opvoert, spreekt hij daarmee de individuele mens aan. De concrete, lijfelijke mens, die door zijn of haar ‘zijn’ verbonden is met de aarde. Nietzsche spreekt niet de mens als stakeholder in de vorm van klant, vermogensverstrekker of belastingbetaler aan. Hij spreekt hem aan als persoon die zich ten diepste bewust dient te zijn van het harde feit dat de aarde hem niet nodig heeft, maar andersom wel.

De aarde zal de mens niet trouw zijn, maar de mens dient de aarde wel trouw te zijn, omdat het ‘zijn’ van de aarde van een onvergelijkbaar andere orde is dan het ‘zijn’ van de mens. Voor de mens is de aarde het doel dat de middelen biedt. Voor de aarde is de mens en wat hij creëert, niets.

Van “mens” naar de mens

Aan een aarde die voor een groot deel van de menselijke bevolking, helaas niet aan allen, een veelheid aan mogelijkheden biedt, heeft de individuele mens ook een veelheid aan verplichtingen. Met de morele plichten van de individuele mens als uitgangspunt, blijkt het herstellen van de band met de aarde een moreel en geen economisch project. Volgens Nietzsche is de aarde voor de mens een meester tegen wil en dank waaraan hij trouw verschuldigd is. Dat maakt individuele morele plichten collectief.

De aarde heeft door haar zijn, los van “mens”, een intrinsieke waarde. “Mens” heeft haar nodig om te blijven voortgaan in zijn ‘zijn’. De mens draagt daarin een individuele morele verantwoordelijkheid. Deze uit zich in basis door het stellen van ‘kan dat wel?’- vragen over duurzame verdeling van middelen. Vragen die trouw aan de aarde als doel hebben.

Zo kan de mens vanuit individuele morele plichten de stappen nemen naar een collectief gedragen morele economie. Een economie waarin geen plaats is voor verdienmodellen die niet gericht zijn op de blijvende trouw aan de aarde. Hiervoor is een permante herwaardering van waarden noodzakelijk, vanuit het perspectief dat Nietzsche voorstaat. Dit is mogelijk vanuit de driehoek filosofie, ethiek en economie. Daarmee zullen we dan het volgende en laatste deel van deze drieluik afsluiten.