Beter leren door beter slapen: “Soms is geruststellen al voldoende”

Ilona Schouwenaars van het Lectoraat Volwaardig Leven met Autisme, vertelt dat leerkrachten in het VSO veel vermoeide leerlingen zien. "Slaapproblemen komen veel voor bij mensen met autisme. De leerlingen hadden onder andere problemen met inslapen en doorslapen. Dit komt bijvoorbeeld door een verstoorde prikkelverwerking bij autisme." Door het slechte slapen nemen ze de lesstof niet goed op. "Leerkrachten wilden graag handvatten krijgen hoe ze hiermee omgaan.” Dit was de reden dat Ilona haar promotieonderzoek Beter Leren door Beter Slapen startte. Met als doel een slaapinterventieprogramma te ontwikkelen, zodat leerkrachten adequaat en op tijd kunnen handelen om de gevolgen van slaapproblemen te beperken.

"Die gevolgen kunnen groot zijn bij leerlingen met autisme", legt Ilona uit. Naast dat ze bijvoorbeeld een sombere indruk maken en snel geïrriteerd zijn, komt ook slechte concentratie voor. "Ze krijgen taken niet af. En het mondt soms uit in verbale of fysieke agressie naar medeleerlingen of leerkrachten. Ook neemt autistisch gedrag toe waaronder stereotype- en dwangmatig gedrag en overgevoeligheid voor omgevingsprikkels."

Dat vertelt ook een leerling in het onderzoeksrapport van Ilona: "Vooral het in slaap vallen en wakker worden zijn problematisch voor mij. Voordat ik kan inslapen, heb ik tijd nodig om de dag te verwerken. Dit duurt vaak een uur of langer. Bovendien ben ik 's ochtends prikkelbaar en heb ik moeite met concentreren op school."

Het onderzoek bracht de relatie tussen slaap en dagelijks functioneren bij autistische tieners in beeld. Ilona: “Specifiek richtten we ons op 4 specifieke slaapparameters die vaak verstoord zijn bij autistische tieners. De parameters zijn de totale slaaptijd, inslaaptijd, tijd dat de tieners wakker waren 's nachts en ervaren slaapkwaliteit. Gedragsmatige slaapinterventies konden mogelijk deze parameters verbeteren.”

Eerst werd in kaart gebracht welke problemen er dan speelden. En hoeverre de kenmerken zoals inslaaptijd van invloed waren op het dagelijks functioneren. Vervolgens werd in co-creatie met leerlingen, leerkrachten en ouders een slaapinterventie ontwikkeld. Op 4 vso-scholen volgden leerlingen met autisme een programma van 10 weken. Ze vulden meermaals vragenlijsten in over hoe zij hun slaap ervoeren. Daarnaast hielden ze via een webapp een slaapdagboek bij en vulden ze vragen in over de gebeurtenissen van de dag. Punten zoals concentratie, humeur en stress ervaren kwamen aan bod. Ook leerkrachten en ouders vulden de vragen over het dagelijks functioneren van de leerling in. Ilona: “De app monitort dagelijks op relevante aspecten van slaapgedrag en schoolfunctioneren om te zien wat te relatie tussen beide is. En dat ze daar ook op konden handelen.”

Eén van de scholen was VSO Heliomare Onderwijs. Oud-orthopedagoog/autismefunctionaris Annelies Akker vertelt: “Leerlingen vulden ’s ochtends een slaapdagboek in. Daarvan werd gezegd dat het goed was hier op school tijd voor in te ruimen. In het ochtendritueel hoefde er dan niks te veranderen voor de jongeren. Maar het invullen moest wel consequent gebeuren.”

Het slaapdagboek toonde dat de inslaapduur, tijd wakker 's nachts en totale slaapduur belangrijk is, maar beleving van slaap (ervaren slaapkwaliteit) nog belangrijker. “Het idee dat je goed geslapen hebt, maakt vaak dat dit zo voelt. Hoe uitgerust je je voelt, zegt iets over hoe je slaap hebt beleefd”, vertelt Ilona. “Voor sommige leerlingen was het ook al voldoende om ze gerust te stellen over hun slaap. Sommige jongeren dachten dat ze slecht sliepen, maar als je hun slaapdagboek bekeek, zagen we dat dit meeviel. Meer informatie over slaap is dan voldoende.”

Na het invullen van de vragenlijsten volgde dan ook een gesprek tussen leerling en leerkracht. Afhankelijk van de gegevens uit de app, ging het gesprek over het aanpassen van bedtijden, slaapritueel, slaaphygiëne, een regelmatig slaap-waakritme, stress en ontspanning. “Dit bracht aan het licht dat sommige jongeren veel stress hadden op school, wat resulteerde in een slechte nachtrust. Die stress aanpakken leidde bij sommige jongeren tot beter slapen. De hele dag betrekken is dus belangrijk.”

Ilona vertelt dat de leerkrachten ook adviezen gaven. “Zo moet je bijvoorbeeld bij de biologische klok denken aan tips over een vast ritme, ook in het weekend. En bij slaaphygiëne gaat het bijvoorbeeld over het drinken van cafeïne na 6 uur ‘s avonds of 2 uur voor bedtijd stoppen met gamen.” De leerlingen dachten zelf mee over wat passend was, waardoor de kans groter was dat de leerling het advies ook opvolgde. Zo vertelde een leerling: "Een van de slaapadviezen was om later naar bed te gaan. Dit gaf me meer vrije tijd in de avond zonder dat ik de volgende dag moe was." 

De leerkrachten volgden een e-learning om meer te weten over slaap en welke interventies passend waren. Ilona: “Een slaapinterventie is niet per se voor iedereen geschikt. Leerlingen moeten hun slaapgewoonten willen veranderen. Je ziet dat leerlingen die gemotiveerd zijn en anderen in hun omgeving hebben die ondersteunen, het beter volhouden en meer successen boeken. Dit zijn ook de jongeren die zelf het idee hebben dat ze gedrag kunnen veranderen.” Annelies ziet ook dat de inzet bepalend is. “Het resultaat werd erg individueel bepaald. We hebben zeker successen gehad en een aantal leerlingen zijn beslist geholpen met de interventies. Bijkomend voordeel is dat leerkrachten en onderwijsassistenten meer kennis hebben gekregen van slaap en slaapstoornissen.”