"Er is meer aandacht nodig voor de mentale last van schulden"

Janite Brands, Eefke Postma en Marc Mulder delen hun persoonlijke verhalen over hun strijd tegen schulden, de schaamte en de mentale druk die daarmee gepaard gaan. Ze benadrukken hoe belangrijk het is om de menselijke kant van armoede te zien en om hulpverlening beter te laten aansluiten op de werkelijke behoeften van mensen in financiële problemen.

Marc Mulder opent de Q&A met een inspirerend voorbeeld uit Arnhem, waar 50 gezinnen volledig van hun schulden werden verlost. Dit werd mogelijk gemaakt door fondsen die, samen met de gemeente, de schulden van deze gezinnen overnamen. "Het bijzondere van dit voorbeeld is dat er geen voorwaarden aan verbonden zijn", aldus Mulder. "Het doel is om deze gezinnen hun waardigheid terug te geven door de stress van schulden volledig weg te nemen, zonder dat er direct iets terugverwacht wordt."

Volgens Mulder is dit cruciaal: "Als je in schulden zit, ontstaan er steeds meer problemen. Het doorbreken van die cirkel geeft gezinnen de ruimte om te ademen en opnieuw te beginnen." Dit soort initiatieven bestaan ook in andere steden, zoals Rotterdam, Leeuwarden en Eindhoven, maar daar worden vaak wel extra voorwaarden gesteld. Juist de onvoorwaardelijkheid in Arnhem maakt dit voorbeeld bijzonder. "Natuurlijk worden de gezinnen in Arnhem wel begeleid. Maar hier zitten geen voorwaarden aan vast."

Voor zowel Marc Mulder als Janite Brands en Eefke Postma wegen de emotionele gevolgen van armoede zwaar. Brands vertelde over haar jeugd, waarin haar vader arbeidsongeschikt raakte. "Er was thuis veel onveiligheid en spanning," herinnert ze zich. De situatie zorgde voor een beladen sfeer in het gezin en beïnvloedde de onderlinge relaties. Als kind voelde ze de druk, ook al werd haar nooit expliciet iets verweten: "Je neemt de zorgen van je ouders toch op je schouders."

Mulder herkent dat gevoel. Hij vertelt hoe zijn schulden ervoor zorgden dat hij zijn kinderen geen goede maaltijd meer kon geven, en hoe dat knaagde aan zijn eigenwaarde. "Je voelt je niet meer volwaardig," legt hij uit. Ondanks zijn pogingen om zijn kinderen te geven wat hij kon, in de vorm van liefde, bleef de mentale druk groot. "Mijn kinderen hebben er misschien niet zoveel van gemerkt, maar ik wel. En dat gevoel kan ik nooit meer inhalen."

Postma, die zelf gedupeerde is van het toeslagenschandaal, vult aan: "Ik wilde niet dat mijn kinderen mijn last ervoeren. Ik vond het belangrijk om open te zijn over wat me dwars zat, zodat ik die last niet doorgaf."

De ervaringsdeskundigen zijn het erover eens dat schuldsanering of schuldhulpverlening alleen niet voldoende is om mensen echt te helpen herstellen. Mulder benadrukt dat, zelfs toen hij uit de schuldsanering kwam, zijn mentale en fysieke reserves uitgeput waren. "Ik was nog steeds moe. Mijn bed was doorgezakt, mijn meubels waren kapot en mijn kleding zat vol gaten. Het is niet alleen mentaal, ook fysiek zit je nog in de min."

Ook Brands merkte dat de situatie thuis pas verbeterde toen er meer geestelijke ruimte ontstond. "Je moet helen van de last die je ervaart. Er is meer aandacht nodig voor die mentale belasting, zowel voor volwassenen als voor kinderen."

Volgens Mulder is het ook belangrijk dat hulpverleners zich niet alleen richten op het aflossen van schulden, maar ook op het herstellen van de stress die daarmee gepaard gaat. "Het is belangrijk ervoor te zorgen dat iemand klaar is om weer deel te nemen en verder te leven zonder opnieuw in schulden te komen. Dat gaat ook over goed in je vel zitten, perspectief hebben om je leven te leiden en het zelf te kunnen doen. Daarvoor moet er ook voldoende geld zijn. Je hebt alleen de kans om te herstellen als je ook de ruimte krijgt om te herstellen."

Schaamte speelt vaak een grote rol in het niet durven vragen om hulp. Mulder en Brands vertellen over de schaamte die zij voelden toen ze in de schulden zaten, vooral wanneer mensen in hun omgeving het wel voor elkaar leken te hebben. Brands herinnert zich hoe zij toen ze vanaf haar 18e een uitkering kreeg, dit geld in een keer uitgaf. Gelukkig werd dat direct opgepakt door begeleiding omdat ze intern woonde, en raakte ze niet in de schulden. "Ik heb zelf moeten leren budgetteren, maar dat is iets wat je eigenlijk mee moet krijgen," zegt ze. "Veel mensen leren niet hoe ze goed met geld moeten omgaan en dat maakt het risico op schulden groter."

Volgens Mulder is schaamte een belangrijk obstakel in het vroegtijdig vragen om hulp. "Het is heel moeilijk om toe te geven dat het je niet lukt, vooral als de mensen om je heen het wel lijken te redden." Dit taboe moet doorbroken worden, aldus Brands: "Het is belangrijk om eerder aan de bel te trekken, maar dat ligt heel gevoelig."

De ervaringsdeskundigen benadrukten hoe waardevol hun persoonlijke ervaringen kunnen zijn bij het vormgeven van beleid. "Ervaringskennis kan bijdragen aan beleid dat aansluit bij hoe mensen een situatie daadwerkelijk beleven," legt Mulder uit. Brands voegt toe dat op verschillende plekken, zoals bij de gemeente en het UWV, ervaringskennis al een rol begint te spelen, maar dat er nog veel verbeterd kan worden.

Mulder ziet een belangrijke rol voor ervaringsdeskundigen in het creëren van duurzame oplossingen voor gezinnen in armoede. "Het helpt om tastbare scenario’s te laten zien en de gevolgen daarvan uit te leggen. Maar de keuze moet wel altijd bij de persoon blijven."

In sommige gemeenten, zoals Meppel, wordt er gewerkt met een ervaringsdeskundige als beleidsmedewerker. In andere gemeenten, zoals bijvoorbeeld Rhenen, worden al ervaringsraden opgezet waarin ervaringsdeskundigen meedenken over beleidsvorming. Dit zorgt er niet alleen voor dat het beleid beter aansluit bij de behoeften van mensen in armoede, maar het geeft de ervaringsdeskundigen zelf ook meer zelfvertrouwen en eigenwaarde.

Een belangrijke vraag is hoe mensen met schulden sneller de weg naar hulp kunnen vinden. Volgens Mulder moet de hulpverlening zich richten op wat mensen daadwerkelijk nodig hebben, in plaats van op het aanbod dat beschikbaar is. "Je moet vragen wat iemand nodig heeft, zonder meteen een oplossing voor te stellen."

Postma ervoer zelf hoe vernederend het kan zijn om hulp te moeten vragen. Toen ze aanklopte voor schuldhulpverlening, kreeg ze te horen dat ze geen recht had op hulp. Uiteindelijk kreeg ze van haar verhuurder een korting op haar huur, maar alleen op voorwaarde dat ze een cursus 'uitkomen met inkomen' zou volgen. "Dat vond ik heel kleinerend. Het voelde alsof ik iets niet zou kunnen. Maar ik had juist hulp nodig om mijn situatie op te lossen." 

Mulder kan zich dat voorstellen. "Op een gegeven moment word je zo vaak gekleineerd en ga je daarin geloven. Dan word je ook echt klein en verdwijnt je eigenwaarde en zelfvertrouwen." Brands voegt toe dat ze daar nog steeds last van heeft. "Door de armoede werd ik veel gepest. Dat heeft heel veel invloed op je. Ik speelde wel veel op straat met vriendinnetjes, maar op school werd ik veel uitgescholden."

Brands en Mulder benadrukken dat het belangrijk is om contact met mensen te blijven houden, zelfs als ze in eerste instantie geen hulp accepteren. "Laat weten dat je er bent en dat je aan ze denkt. En probeer ook daarin oordeelvrij te blijven. Soms moet een situatie nog veel meer verergeren voor mensen toe zijn aan hulp," zegt Brands.

Mulder: "Soms geloven mensen niet dat hun situatie daadwerkelijk opgelost kan worden. Het gaat erom dat ze daar wel in gaan geloven, dat er een oplossing is die gaat werken. Ga daar samen naar op zoek: wat is er nodig om die ander dat wel te laten geloven? Zoek naar de ingang, een voorbeeld van iemand bij wie het gelukt is, een lichtje aan het eind van de tunnel."

De ervaringsdeskundigen zijn trots op hun bijdrage aan het creëren van een beter begrip van armoede en schulden. Brands is er trots op dat ze haar eigen weg heeft gevonden in de maatschappij, ondanks dat er vroeger niet veel van haar werd verwacht. "In mijn werk wil ik mensen de ruimte geven om op te bloeien. Ik wil eerst de mens zien en dan pas kijken waarbij ik kan helpen."

Mulder is trots op het feit dat ervaringsdeskundigen steeds meer worden gehoord. "Ik ben trots op de bijdrage die ik heb geleverd aan het zichtbaarder maken van ervaringsdeskundigen en dat er meer naar hen wordt geluisterd." Postma sluit zich daarbij aan: "Ik ben er trots op dat we als ervaringsdeskundigen zo’n mooi netwerk hebben kunnen creëren."

De belangrijkste boodschap die de ervaringsdeskundigen willen meegeven, is dat mensen met schulden als volwaardige individuen moeten worden gezien. "Zie de mens voor vol aan, neem ze serieus en werk samen met ervaringsdeskundigen om echt het verschil te maken," besluit Mulder. 

Dit artikel verscheen op www.movisie.nl/ n.a.v. de live Q&A georganiseerd tijdens de Week tegen Armoede 2024 / Focusweek Armoede door Movisie en de HAN. 

Geschreven door: Rachel Stoffelsen (Movisie) d.d. 17 oktober 2024