Persoonlijke en Professionele Identiteit van leraren

Over professionele identiteit van leraren en de ontwikkeling daarvan is veel geschreven en er zijn ook verschillende pogingen gedaan om definities bij elkaar te brengen (zie bijvoorbeeld Beijaard et al., 2004; Beauchamp & Thomas, 2009). Je kunt professionele identiteit omschrijven als 'het geheel van opvattingen en representaties van een leraar over zichzelf. Het gaat om een nooit afgesloten proces van zichzelf begrijpen / opvatten.' Het gaat dus om de manier waarop je naar jezelf kijkt als leraar (vriendelijk, streng), hoe jij jezelf waardeert (positief/negatief), wat jou motiveert (interactie met leerlingen, het moment dat een leerling iets begrijpt etc.), de opvatting die jij hebt over je taken als leraar etc. Je ontdekt als leraar hoe je naar jezelf kijkt vaak door te handelen en daarop te reflecteren met jezelf of met anderen.

Als je start met een lerarenopleiding en voor het eerst het onderwijs instapt, zijn je opvattingen vaak (onbewust) gevormd door je persoonlijke geschiedenis, je autobiografie. Wat jijzelf hebt meegemaakt in de rol van leerling/student is vaak bepalend voor hoe jijzelf naar het onderwijs kijkt. Dat kan zowel positief zijn, je wilt het doen zoals ‘die ene leraar’ die je ooit had. Maar het kan ook negatief zijn ‘je wilt het vooral niet zo doen als de leraren die je hebt gehad’. Of een combinatie van beiden.      Bij professionele identiteit gaat het nooit alleen om gedrag of om expertise maar is daar wel altijd mee verbonden. Als er bijvoorbeeld gesproken wordt over ‘effectief leraarsgedrag’ of ‘effectieve didactiek’ dan ligt de nadruk met name om het handelen van de leraar in relatie tot het leren van leerlingen en niet op de achterliggende expertise of overtuigingen die een leraar heeft. Het persoonlijke domein wordt in dit voorbeeld buiten beschouwing gelaten. Je gedrag komt mede voort uit je overtuigingen en als het daarmee botst dan ervaar je dat als leraar meestal negatief. Je kunt dan praktijkspanningen ervaren bijvoorbeeld omdat je collega’s graag willen dat je op een bepaalde manier toetst en jij de gekozen toetsvorm niet passend vindt om een vakonderdeel af te sluiten. Je expertise hangt meestal ook samen met je motivatie en interesse om bijvoorbeeld met een bepaald vakonderdeel bezig te zijn.

Hoe je jezelf ziet als leraar, is heel bepalend voor je beroepsuitoefening en voor de manier waarop je daarvan leert. Een sterke professionele identiteit helpt je in sturing geven aan je eigen ontwikkeling, in het vergroten van veerkracht en wijsheid, en het verstevigen van je eigen expertise. Als je weet wie je bent als persoon en wat jou drijft en als je weet waar je voor staat als leraar, helpt je dat ook om keuzes te maken in de dagelijkse beroepspraktijk en in je verdere loopbaanontwikkeling. Zelf stevig staan maakt wendbaar en veerkrachtig en uiteraard voorkomt dit ook uitval van leraren gedurende hun loopbaan.

Als je weet wie je bent als leraar en waar je voor staat, kun je ook reflecteren op wat je doet en in hoeverre dat congruent is met wat je belangrijk vindt en/of je vindt dat je wellicht nieuwe vaardigheden moet leren of andere stappen moet zetten richting je collega’s. Als je als leraar niet weet waar je voor staat en niet reflecteert, kun je je gemakkelijk laten leiden door de waan van de dag, de ‘methode’ waarmee je werkt etc. Aandacht voor je persoonlijke en professionele identiteit is van belang is om vanuit een geëxpliciteerde gedrevenheid, vanuit gekende waarden en idealen je vak te kunnen uitoefenen. In die zin vormt het de kern van je vak en de motor van je continue ontwikkeling als leraar. Als er geen aandacht is voor je persoonlijke en professionele identiteitsontwikkeling kan dat je motivatie voor het leraarschap negatief beïnvloeden. In de praktijk ervaren leraren soms dat de nadruk vooral ligt op het ‘doen’ en het onmiddellijke handelen in de klas en in de school en dat er weinig ruimte is voor reflectie op dat handelen vanuit persoonlijke waarden en drijfveren. Zo kun je het gevoel krijgen de verbinding te verliezen met ‘waar je het allemaal voor doet'.

Professionele identiteitsontwikkeling is ‘persoonlijk’ en loopt tot op zekere hoogte anders voor iedere (beginnende) leraar. We weten dat het voor sommigen een meer ‘continue’ proces is van leren en reflecteren in en op de praktijk als leraar. Voor anderen verloopt het meer ‘discontinue’ op momenten en worden kritische momenten of soms crises ervaren. Momenten waarop startende leraren zich afvragen: Wie ben ik eigenlijk als leraar? Kan en wil ik wel leraar worden? Deze vragen kunnen bijvoorbeeld opkomen door pittige klassenmanagementsituaties. Dat kan soms met heftige emoties en twijfel aan zichzelf gepaard gaan. In veel onderzoeken komt terug dat dit vaak gebeurt in de fase dat startende leraren zelfstandig voor de klas staan en ervaren wat het is om verantwoordelijkheid te dragen. Ook na de lerarenopleiding en met name in het tweede jaar voor de klas kunnen deze momenten en vragen sterk de kop opsteken. Professionele identiteit van leraren hangt altijd samen met de persoonlijke identiteit. Wie je bent is medebepalend voor wie je bent als leraar. Het is daarom goed om aandacht te hebben voor zowel de persoonlijke identiteit als ook de professionele identiteit. Soms maak je als leraar in je rol bewust andere keuzes in je handelen dan je als persoon zou maken. En ook is het zo dat persoonlijke situaties bijvoorbeeld ruzie of verlies van directe invloed zijn op je interacties met leerlingen in de klas of de manier waarop je je collega’s benadert.

Professionele identiteitsontwikkeling verloopt dus heel verschillend voor (aankomende) leraren. Ontwikkeling van een professionele identiteit is daarmee een persoonlijk en een uniek proces. Gelukkig weten we ook (uit onderzoek) wat hier helpend in is. Reflectie speelt een belangrijke rol in de identiteitsontwikkeling. Ervaringen in de opleiding en op school bespreken en nadenken over wat dit betekent voor jezelf als leraar is van groot belang. Hiervoor kunnen verschillende reflectiemodellen helpend zijn, denk aan het model van Bateson/ui-model, etc. Belangrijk is dat de reflectie op ervaringen niet alleen gericht is op praktische tips voor de onderwijspraktijk van morgen (instrumentele reflectie) maar dat er ook gereflecteerd op persoonlijke waarden en overtuigingen (morele reflectie, reflectie op de eigen identiteit). Dit vraagt in de opleiding in ieder geval ook om aandacht voor het ‘leren reflecteren’ en ‘begeleide reflectie’. Ook dialoog met bijvoorbeeld leerlingen, begeleiders, mede- studenten, collega’s, ouders etc. kunnen van grote invloed zijn op de professionele identiteitsontwikkeling. Door in de dialoog met anderen niet alleen over inhoudelijke of praktische zaken te spreken maar ook over met elkaar betekenis te geven aan een ervaring of situatie, kan de dialoog bijdragen aan identiteitsontwikkeling van leraren.  

Om (aankomend) leraren uit te nodigen tot het ontwikkelen van een professionele identiteit zijn er verschillende kenmerken van praktijken te noemen die hiertoe bijdragen. Belangrijk is dat die praktijken voortkomen uit een scherp geformuleerd beroepsbeeld, een frame waartoe je je kunt verhouden, waar je je in herkent en waar je je aan kunt spiegelen. Met andere woorden; het helpt om een beeld te hebben van een leraar met een stevige professionele identiteit, hoe ziet dit eruit? Waar merk je dit aan? Gezamenlijke (continue) dialoog hierover door opleiders is noodzakelijk en helpend om te komen tot een goede ondersteuning van de ontwikkeling van professionele identiteit.

Jezelf en de ander ontmoeten

In een opleiding tot leraar is het voorwaardelijk voor je professionele identiteitsontwikkeling om vanaf de start van de opleiding uitgenodigd te worden jezelf te laten zien, in te brengen en tegen te komen. Activerende didactieken waarbij experimenteren, oefenen, maken, pogen en mislukken als doel centraal staan kunnen hiertoe bijdragen. Daarbij is de stagepraktijk bij uitstek de plek waarin dit vanzelfsprekend gebeurt. Deze ervaringen krijgen pas betekenis als hierop naderhand gereflecteerd wordt.

In de uitwisseling met anderen zit veel waarde voor de versteviging van de eigen professionele identiteit. Naast dat je wordt uitgenodigd te expliciteren wat je van belang vindt en waarom kom je er zo achter dat  iedereen andere drijfveren en overtuigingen heeft. Het is goed voor leraren in opleiding zich hiervan bewust te zijn want iedereen heeft een andere kijk.  Een onderzoekende houding naar je eigen professionele identiteit en die van anderen helpt leraren met elkaar het “goede” te doen.

(On)zichtbaar

Werken aan de professionele identiteit leidt niet meteen tot zichtbare resultaten. Vaak kunnen leraren ( in opleiding) ook pas later benoemen waarom iets belangrijk is geweest voor hun professionele identiteitsontwikkeling.  Het is met andere woorden ‘een moeilijk vast te leggen proces dat tijd kost’. Dit vraagt om een rijke variatie aan momenten gedurende de opleiding waarin er ruimte is om stil te staan, te vertragen en jezelf en anderen te bevragen. Dit hoeven niet altijd momenten te zijn waarbij de ontwikkeling van de professionele identiteit ook als vooraf geformuleerd doel centraal staat. Net zo vaak kunnen het ook momenten zijn tijdens een vakles, of de nabespreking van een stage-activiteit die betekenisvol zijn in de ontwikkeling. Professionele identiteitsontwikkeling hoort dus niet enkel thuis in een begeleidingslijn. Professionele identiteit(s)ontwikkeling is zo verweven in de opleiding en het gaat er voor opleiders om deze momenten te herkennen en te gebruiken.

De eigen ervaring

Vanwege de eerder omschreven aard van het ontwikkelproces van een professionele identiteit is er niet 1 manier of 1 weg die voor iedereen passend is. Een gestandaardiseerd aanbod met nauw geformuleerde opbrengsten is schadelijk voor identiteitsontwikkeling omdat het teveel nadruk legt op wat een goede leraar is of zou moeten zijn terwijl het er nu juist om gaat dat (aankomend) leren dit steeds opnieuw zelf bepalen.

Om wendbare professionals op te leiden met een stevige identiteit moet het onderwijs zelf wendbaar zijn. Om dit te kunnen moet je op de hoogte zijn van de manier waarop de student zijn opleiding (en zichzelf) ervaart. Je moet weten welke ervaringen hij opdoet (in de praktijk) en vanuit welk perspectief hij hiernaar kijkt. En vervolgens in staat zijn om aan te sluiten bij wat de student (aan ervaringen) met zich meebrengt. Om echt aan te sluiten bij de beleving en perceptie van deze is het nodig om ruimte te maken voor hun beleving. Wanneer hier ruimte voor is, voelen studenten zich serieus genomen in hun denken, in wie ze zijn, en in wat ze mee- en inbrengen.

Model staan

Als lerarenopleider ben je natuurlijk ook iemand met een professionele identiteit. Door te vertellen wie je bent, hoe dit zo gekomen is, wat jouw eigen drijfveren zijn, waar je nog over twijfelt sta je model voor aankomend leraren en leren ze dat professionele identiteit altijd in beweging blijft en je nooit uitgeleerd bent.

In een zestal bijeenkomsten bespreken we (van tevoren gelezen) pedagogische teksten. We kiezen hiervoor een werkvorm die passend is bij de tekst en helpend is om de waarde van de tekst voor de deelnemer te verhelderen.

Missie

De verdieping van de eigen professionele identiteit als lerarenopleider vraagt om specifieke aandacht en ruimte (‘vertraging’) die in de hectiek van alledag niet vanzelfsprekend is. Daarbij leren en werken opleiders vooral binnen hun eigen opleiding en worden inzichten en werkwijzen nog weinig gedeeld over lerarenopleidingen heen. Ook merkten we dat er binnen de lerarenopleidingen een zoektocht gaande is naar de rol en plaats van de pedagogiek en de pedagogische rol van leraren. Dit alles vormde de aanleiding voor LOEPP ( lerarenopleiders onderzoeken eigen pedagogische professionaliteit)

Doelen

• Verkennen en verdiepen van de professionele identiteit van de lerarenopleider.
• Verkennen van de plek en rol van pedagogiek binnen de lerarenopleiding.
• Delen van ervaringen, inzichten en werkwijze over lerarenopleidingen heen.

Werkwijze

Voor de werkwijze zijn we geïnspireerd door wat Kelchtermans “slow pedagogy” noemt, waarbij de nadruk ligt op de tijd nemen, in de situatie zijn en aandachtig betrokken zijn op anderen en op de tekst. Hij pleit in dit licht voor het eerherstel van het literatuurseminar. Een werkvorm die zowel aandachtig maakt alsook de wereld presenteert.

Doordat er verbinding wordt gemaakt met eigen waarden, idealen en overtuigingen ervaren deelnemers de bijeenkomsten als een rust en een (her)ijkpunt. Ze kunnen hierna met hernieuwde energie weer aan de slag omdat er contact is gemaakt met ‘waar je het allemaal voor doet’

De actieve verkenning van de zorgvuldig gekozen teksten die raken aan de eigen professionele identiteit zorgen voor een onderzoekende blik naar het eigen handelen, de eigen praktijk.

Direct aanmelden

In een zestal bijeenkomsten werken aan de hand van een storyline-approach aan het in kaart brengen van de eigen professionele identiteit. Via een verkenning van de eigen (onderwijs)autobiografie bepalen we onze plaats als (leraren)opleider en zetten we koers uit naar manieren van zijn en manieren van werken aan PPI met onszelf, via onszelf, met elkaar en met studenten. We maken kennis met bestaande werkvormen en vullen hiermee onze eigen gereedschapskist. Tevens krijgen we zicht op de (kennis)basis die aan deze manieren van werken ten grondslag ligt.

Missie

Een stevige persoonlijk professionele identiteit van leraren(opleiders) zorgt ervoor dat zij van binnenuit verbinding voelen met het opleiden van goede leraren en het zorgt ervoor dat ze weten wat hierin voor hen van belang is. Een persoonlijke professionele identiteit zorgt er tevens voor dat ze vanuit waarden en idealen kunt handelen.

Een sterke professionele identiteit maakt veerkrachtig, geeft een basis voor zelfsturing (acency), omdat je kunt koersen op dat wat je van belang acht. Een sterke professionele identiteit zorgt ervoor dat je kunt omgaan met veranderingen en ontwikkelingen, zonder jezelf kwijt te raken.

Doelen

• Zicht en grip krijgen op eigen PPI.
• Zicht en grip op hoe PPI van invloed is op agency.
• Handvatten hoe te werken aan eigen PPI te werken en eventueel eigen handvatten/werkvormen ontwikkelen.
• Handvatten hoe te werken aan  PPI met studenten (rijke variatie aan vormen en bronnen).
• Theoretische basis verkrijgen als ondergrond voor het werken aan eigen PPI en die van studenten.

Werkwijze

De werkplaats is een fysieke inspirerende plek (evt. buiten de HAN) waar opleiders met elkaar aan de slag gaan aan de hand van verschillende activerende werkvormen ( ondersteund door kunst, drama en muzische vormen en ict). De werkvormen geven zicht en inspiratie op eigen professionele identiteit evenals input om hier met studenten mee aan de slag te gaan (Dubbelloop-learning). De gebruikte werkvormen zijn sterk gericht op dialoog en reflectie.

De werkvormen zijn ondersteund en onderbouwd door (onderzoeks)artikelen op het gebied van professionele identiteit en kennen een rijke variatie.

De werkplaats is een leeromgeving en een gemeenschap met als metafoor “een drinkplaats”. Op adem komen, vertragen en (opnieuw) verbinding maken met eigen passie, waarden en idealen maken het mogelijk ons werk te doen vanuit dat wat ‘zin heeft en zin geeft’. De volgende woorden kenmerken de werkplaats: Prikkelend, Uitdagend, Bemoedigend, Reflectief, Actief, (Emotioneel) veilig, (Maatschappelijk) Actueel, Dialogisch, Samen.

Direct aanmelden