Informed consent: maak het op maat

Op deze manier toestemming geven om deel te nemen aan een onderzoek noemen we in vaktermen informed consent. Dat zorgen voor een goed begrip is echter niet eenvoudig. Zo zijn er allerlei informatiebrieven die te lang, te ingewikkeld, of juist onvolledig zijn. Bij de Ethische Commissie Onderzoek (ECO) van de HAN komen ze van alles tegen, vertelt Maaike Hermsen van de ECO tijdens een workshop van leergemeenschap Inclusief onderzoek. “Gevolg is dat potentiële deelnemers vaak geen goed idee hebben aan wat voor onderzoek ze meedoen en welke gegevens ze precies delen. Daardoor haken ze bij voorbaat af. Jammer, want zo is de kans groot dat je vooral mensen uitsluit die laaggeletterd of praktisch geschoold zijn.”

“Toegankelijke informed consent blijkt inderdaad een struikelblok”, is de ervaring van Lineke van Hal, kartrekker van de leergemeenschap. “Het is zoeken naar de balans tussen wettelijke eisen – wat moet er verplicht in een formulier staan – en de begrijpelijkheid van je tekst. Als leergemeenschap vinden we het belangrijk dat juist mensen met een lage sociaaleconomische positie actief kunnen deelnemen aan onderzoek. Dat vergroot de maatschappelijke relevantie en impact. Daarom kijken we met de ECO, onderzoekers en ervaringsdeskundigen hoe we ‘geïnformeerd toestemming vragen’ toegankelijker kunnen maken.”

Er ligt al een goede basis, met een door de ECO ontwikkeld standaard toestemmingsformulier. Dit formulier is opgesteld in begrijpelijke taal, in een actieve stijl, met een duidelijke structuur en keuzevakken voor beeld. Amber Oomen, commissielid van de ECO: “Het formulier scoort fantastisch op volledigheid en doet het goed bij mbo-geschoolden niveau 3 en 4. Met 7 pagina’s is het echter nog wel te lang en niet toegankelijk genoeg voor laaggeletterden.” Daarnaast is er een basisscript voor mondelinge toelichting. Oomen: “Dat scoort dan weer goed op toegankelijkheid, maar minder op volledigheid. Bovendien leent deze vorm van informed consent zich niet voor kwantitatief onderzoek. Veel te bewerkelijk.”

Het is dus de kunst een vorm van informed consent te ontwikkelen die toegankelijk is voor laaggeletterden en praktisch opgeleide mensen en die algemeen bruikbaar en gebruiksvriendelijk is voor onderzoekers. Oomen: “Momenteel is er een storyboard voor een video of fotoverhaal in de maak. Bij de doorontwikkeling moeten we er rekening mee houden dat de tool zich leent voor diverse soorten onderzoek; van een participatief actieonderzoek tot een focusgroep. Bovendien is het belangrijk om scherp te hebben welke vorm van toestemming je precies nodig hebt. Misschien valt je onderzoek helemaal niet onder de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek en is het voldoende om de AVG-regels te volgen. Dat scheelt.”

Als het gaat om de begrijpelijkheid van informed consent, geeft Gudule Boland van Pharos een paar tips tijdens de workshop: “De formulering in een informatiebrief of toestemmingsformulier is belangrijk. Probeer zo concreet mogelijk te beschrijven wat je bedoelt. Vermijd lange zinnen en gebruik bulletpoints voor opsommingen. Let op moeilijke woorden, die gebruik je sneller dan je denkt. Een woord als ‘deelname’ kan al te moeilijk zijn. En besteed ook aandacht aan de lay-out. Het helpt om meer witregels op te nemen in de tekst. Voor laaggeletterde mensen is zo’n regel een sein: hier moet ik stoppen met lezen.”

Verder is het zaak om als onderzoeker helder te hebben waarom je de input van de deelnemers nodig hebt en wat je met die input gaat doen. Dat is de aanbeveling van Simone Krijgsman en Mycha Kilian, die beiden een opleiding tot ervaringsdeskundige volgen bij STERKplaats Nijmegen. Simone: “Ik wil met liefde informatie delen, maar ik vind het wel belangrijk dat het een doel heeft. Bovendien moet duidelijk zijn wat er met de onderzoeksgegevens gebeurt. Dat is voor mij een voorwaarde voor deelname.” Mycha vult aan: “We willen niet als een soort excuustruus aan tafel zitten. Zo van: we hebben netjes iemand uit de doelgroep gevraagd. Voor mij is het belangrijk om in gesprek te zijn met de onderzoeker, een klik te ervaren en de meerwaarde te zien van mijn inbreng. Dat hoeft niet te betekenen dat je als onderzoeker alles van tevoren helemaal uit hebt gedacht. Prima om sommige dingen open te laten, dat geeft de ruimte om mee te denken en sturen. Dan wordt het onderzoek echt iets van ons samen.”

Daar kan docent-onderzoeker Anja Zimmermann wel wat mee. “Soms weet ik inderdaad bij de start van een onderzoek niet waar ik precies uit wil komen of wat ik van de deelnemers vraag. Maar het is oké als je dat bespreekbaar maakt en werkt op basis van wederzijds vertrouwen en oprechte interesse. Ik heb inmiddels ervaren hoe boeiend en waardevol het is om verschillende perspectieven in mijn onderzoek mee te nemen. Dat maakt dat je iets ontwikkelt waar de mensen over wie het gaat echt profijt van hebben.”