Begrippenkader

Er is een sterke voorkeur voor het begrip inwoner om de mensen in de gemeenschap te duiden. Iedereen is een inwoner. Een inwoner is onderdeel van een gemeenschap, wat de basis voor een goed zorg- en ondersteuningsnetwerk is. Het begrip bewoner geeft weer dat iemand iets bewoont, zoals een gebouw. In overeenstemming met Roovers (2021) wordt het begrip burger als een beleidsterm gezien. Een burger staat in verhouding tot de overheid. 

De keuze voor het begrip inwoner lijkt te maken te hebben met de visie ten aanzien van de ontwikkeling van een informeel zorg- en ondersteuningssysteem. In deze expertgroep redeneren we niet vanuit beleid en professionals, maar vanuit de gemeenschap. De inwoner staat centraal en het systeem zou je daaromheen moeten vormen. Dit heeft consequenties voor de positie en de rol die je aan de inwoner toekent. Inwoners zouden bottum up invloed moeten hebben op en inspraak moeten hebben in projecten, die beogen bij te dragen aan hun leefgemeenschap en gezondheid.  

Er is geen voorkeur voor één van de begrippen inwonersinitiatieven, bewonersinitiatieven of burgerinitiatieven als de inwoners het opstarten en niet de overheid. Het woord initiatief maakt dan al duidelijk dat de regie bij de inwoners ligt. 

Een gemeenschap is een groep mensen die zich met elkaar verbonden voelt en elkaar helpt. Vanuit die verbinding neem je verantwoordelijkheid voor elkaar. Daarbij wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de inzet van de inwoners en de gemeenschap. Deel zijn van een gemeenschap betekent betrokkenheid, inclusie, nabijheid en kan tot zingeving leiden. Belangrijke waarden zijn: respect, luisteren naar elkaar, vertrouwen en tot consensus willen komen. We redeneren in deze expertgroep vanuit het gemeenschapsontwikkelingsperspectief, wat bottom up gebeurt (Buurtwijs, 2021). De vorming van een gemeenschap wordt niet van bovenaf bepaald, bijvoorbeeld via de gemeente, het Centraal Plan Bureau, of op postcode. Maar juist door de inwoners. De schaalgrootte en geografische indeling kunnen van invloed zijn op gemeenschapsvorming, het ontstaat gemakkelijker in een buurt dan in een hele wijk of een heel dorp. Gemeenschapszin ontstaat of bestaat spontaan rondom een bepaald doel. Het eigenaarschap ligt bij de mensen van de gemeenschap (collectief eigenaarschap), ook als er bij een inwonerinitiatief sprake is van een bestuur. Verschillende partijen met hun perspectieven zijn vertegenwoordigd passend bij het doel dat men wil bereiken.

Eigenaarschap ligt idealiter binnen een gemeenschap bij de inwoners en wordt niet toegewezen, maar vormt zich organisch. Het uitgangspunt is dat iedereen zo goed mogelijk regie kan voeren over en verantwoordelijkheid toont voor het eigen leven. Zich eigenaar voelen komt voort uit een gevoel van betrokkenheid bij een doel en het willen bereiken van een oplossing. Het voelen van individueel eigenaarschap vormt de basis van collectief eigenaarschap.  Het gevoel dat je samen eigenaar bent van iets bevordert de wens en soms zelfs de passie om bij te dragen aan het verbeteren van je omgeving. Om eigenaarschap op te pakken moet de eigen regie in evenwicht zijn met de verantwoordelijkheid die de gemeenschap kan dragen. 

Door een minder bepalende overheid die meer ruimte laat kan een grotere verantwoordelijkheid en zeggenschap bij de gemeenschap komen te liggen. Vertrouwen is een belangrijke factor in het wederzijds loslaten en delen van eigenaarschap tussen de overheid, de gemeenschap en zorg- en welzijnprofessionals. Vertrouwen ontstaat echter pas door positieve ervaringen op te doen in de samenwerking (Lachapelle, 2008). De randvoorwaarden en de kaders van de eigen regie en wederzijdse verantwoordelijkheden stellen inwoners, professionals en overheid gezamenlijk vast (Kalk & Dubbelboer , 2016). Begrippen die daarbij horen zijn toekomstperspectief, verantwoordingafleggen richting de gemeenschap en richting financier (VKKL, 2021).

Over het principe van verantwoording afleggen was geen begripsverwarring. Wel was er consensus dat verantwoording afleggen goed is, maar dat het van belang is dat het gaat om effectief verantwoorden. Dat wil zeggen dat nut en noodzaak van het afleggen van verantwoording recht doen aan voortschrijdend inzicht over en rond een (samenwerkings)initiatief  VKKL, 2021). Verantwoording leg je af aan instituties, bijvoorbeeld subsidiegevers, maar ook aan de gemeenschap. In het ideale geval heeft dit de vorm van een reflectieve of generatieve dialoog. Hierin is aandacht voor de perspectieven, aannames en opvattingen van de verschillende partijen en er is ruimte voor nieuwe ideeën (Mens in Dialoog, 2014). Moeten inwonersinitiatieven en professionals verantwoording afleggen aan het systeem, zoals aan overheden rond subsidiesen vergunningen en aan inspecties over kwaliteit en veiligheid? Dan kan dit leiden tot ervaren bewijsdruk. Dit staat dan de ontwikkeling van samenwerkingsinitiatieven in de weg (VKKL, 2021). 

Het is ook nog onduidelijk wat het afleggen van verantwoording door inwonersinitiatieven en professionals betekent bij het verdelen en oppakken van zorg-, welzijns- en ondersteuningstaken. Het is daarom belangrijk dat de betrokken partijen vooraf met elkaar bespreken waarover en op welke manier ze verantwoording aan elkaar afleggen. Vervolgens is het belangrijk om regelmatig te evalueren of deze verantwoording nog steeds passend is. En of het recht doet aandat wat je wilt bereiken.  

Er is een voorkeur voor het begrip ‘passende zorg’. Goede zorg is de basis, maar is niet per definitie passende zorg. Onder ‘goede zorg’ wordt verantwoorde zorg en ondersteuning verstaan, waarbij veiligheid, de principes van evidence based werken en voldoen aan de quadruple aim centraal staan (Laurant & Vermeulen , 2018). Passende zorg voldoet aan de voorwaarden van goede zorg en sluit daarnaast ook nog aan bij de behoefte van de zorgvrager. Dit betekent dat passende zorg breder is dan alleen medische zorg, maar ook ondersteuning vanuit welzijn en/of inwoners omvat. Zorg en ondersteuning kan overigens niet alleen zijn gebaseerd op de behoefte van de zorgvrager, want dat kan leiden tot onnodige zorg en ondersteuning. 

Om passende zorg en ondersteuning te kunnen leveren is het belangrijk dat in samenspraak met de zorgvrager en de betrokken partijen (Boddaert, Douma, Dijxhoorn, & Bijkerk, 2017):

• het gezondheids- en welzijnsprobleem breed in kaart wordt gebracht (positieve gezondheid);
• normen en waarden, wensen en doelen en de mogelijkheden van de zorgvrager worden vastgesteld;
• de mogelijkheden om passende zorg te verlenen worden afgewogen.

Positieve Gezondheid wordt ervaren als meest passende gezondheidsconcept: ‘gezondheid is het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven’ (Huber, et al., 2016). Bij Positieve Gezondheid zijn de dimensies (meedoen, zingeving en kwaliteit van leven, mentaal welbevinden, lichaamsfuncties en het dagelijks functioneren) een belangrijke graadmeter voor het welbevinden van een persoon. Positieve Gezondheid is individueel in te zetten, maar ook in een wijk, voor een groep mensen of in een netwerk. Steeds meer wordt erkend dat de fysieke en sociale leefomgeving een belangrijke rol spelen bij het realiseren van gezondheid en welbevinden. De wisselwerking tussen gezondheid en leefomgeving is hierin belangrijk. Bij het werken volgens het concept Positieve Gezondheid wordt de gezondheid breed in kaart gebracht. Daardoor kan het ook werken als een vliegwiel in de transitie van het denken vanuit het systeem, naar het denken vanuit de behoefte.

Om te werken volgens Positieve Gezondheid moet een netwerk of organisatie wel kunnen voorzien in de daaruit voortkomende (zorg)behoefte. Dit vraagt om een goede samenwerking tussen inwonersinitiatieven, zorg en welzijn, beleid en financiering. Alleen dan kan passende zorg en ondersteuning worden verleend. 

Om ervoor te zorgen dat het werken volgens positieve gezondheid gemeengoed wordt, is het belangrijk dat het deel gaat uitmaken van het curriculum van de beroepsopleidingen en post-initiële opleidingen zorg en welzijn. 

In relatie tot inwonerinitiatieven valt regelmatig het begrip nuldelijn. Het resultaat van het gesprek is meer inzicht in de verschillende begrippen en definities die er zijn. Er was geen behoefte om tot een herdefinitie te komen. Deelnemers konden zich het meest vinden in een combinatie van de beschrijving van de leefwereld van de mensen en het voorliggend veld of voorveld. Het voorliggende veld staat voor het totaal aan algemene voorzieningen dat beschikbaar is in een wijk of gemeente. Het gaat dus om alle voorzieningen voor (hulp)vragen zonder indicatie (Heemskerk & Sterrenberg, 2020). De leefwereld is de plek waar mensen, professionals en inwoners elkaar ontmoeten en met elkaar omgaan. Zowel binnen als buiten de systemen. 

Nuldelijn (eerste, tweede en derdelijn;  (Laurant & Vermeulen , 2018) is een begrip uit de zorgwereld en is onderdeel van een indeling naar (be)handelingsniveau. Het begrip is gekoppeld aan denken vanuit het systeem, dat werd in de gevoerde discussie ook wel als ‘het oude denken’ benoemd. Het begrip nuldelijn is op verschillende manieren in te vullen. Dit is afhankelijk van het beroepsperspectief: zorg, welzijn of gemeenschap.

In het perspectief van de zorgwereld voorzie je in de nuldelijn in zorg zonder indicatie (universele en selectieve preventie). Deze zorg leveren onder andere de Gemeentelijke GezondheidsDiensten (GGD-en). In de welzijnswereld is het begrip voorliggend veld of voorveld gangbaar. Vanuit de gemeenschap is nuldelijnszorg gedefinieerd als de leefwereld van de mensen: door inwoners zelf georganiseerde zorg, welzijn en ondersteuning. Hierbij moet je zorg breed opvatten, zoals bedoeld volgens het concept Positieve Gezondheid (Nederland Zorgt Voor Elkaar , 2021) (Huber 2016).

Het begrip preventie gaat in de verschillende definities vooral over het voorkomen van ziekte door het bevorderen en beschermen van gezondheid. Hierin lijkt het medisch perspectief te domineren. Door preventie alleen vanuit het medisch perspectief te benaderen ontstaat een verarming van het concept preventie. En is er naast cure en care te weinig aandacht voor een gezonde en sociale basis, ook wel benoemd als de core (Walg , 2021). Het ontbreken van een gezonde en sociale basis speelt een belangrijke rol in het bestaan van sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Een gezonde en sociale basis is nodig om gezond te kunnen leven. Hierin is de invloed van de sociaaleconomische status (SES) van belang. En is het nodig dat thema’s als laaggeletterdheid, gezondheidsvaardigheden, armoede en veiligheid aandacht krijgen. Mensen moeten op tijd, op maat, op de juiste plek en door de juiste persoon zorg en ondersteuning ontvangen. Daarnaast moet er sprake zijn van hulp en ondersteuning om het zelf te doen en keuzes te kunnen maken (Ministerie van Volksgezondheid, 2020). 

Volgens de literatuur is Taakverschuiving gericht op het anders organiseren van taken tussen professionals. En op het streven dat de juiste zorg, op de juiste plaats door de juiste zorgprofessional wordt geboden (Laurant & Vermeulen , 2018). Het wil de toegankelijkheid en betaalbaarheid van zorg realiseren en borgen mét behoud en verbetering van de veiligheid, kwaliteit, doelmatigheid en persoonsgerichtheid. Taakverschuiving is een organisatorische interventie of strategie die bijdraagt aan de quadruple aim doelstelling (Laurant & Vermeulen , 2018). In overeenstemming met de literatuur is er in het gevoerde gesprek consensus dat taakverschuiving binnen het medisch domein mogelijk is. Ook het verschuiven van taken van welzijn naar de gemeenschap is een mogelijkheid. Het verschuiven van taken vanuit de professionele zorg naar niet-medici of de gemeenschap vraagt om een goede afweging van taken die ze mogelijk kunnen overnemen. Hierin spelen (juridische) verantwoordelijkheid en de wederzijdse wenselijkheid van het overnemen van taken een belangrijke rol. 

In de context van samenwerking met inwoners in zorg en ondersteuningsnetwerken is het gebruik van de term taakverschuiving af te raden. Het wordt gezien als een begrip waar een topdown benadering uit spreekt en waarin je denkt vanuit het systeem (het ‘oude denken’) en niet vanuit de gemeenschap. De term kan bij inwoners het gevoel oproepen iets toegeschoven te krijgen of andermans problemen te moeten oplossen. Waarbij  de vraag ‘kunnen/willen we dat wel’ naar boven komt. 

Door de transitie te maken naar denken vanuit de behoefte kunnen we taakverschuiving ondervangen. Hierdoor kunnen naasten en andere inwoners uit de gemeenschap en/of welzijns- of zorgprofessionals  passende zorg en ondersteuning bieden. Aansluitend op de behoefte. Het actief verschuiven van taken is dan niet meer nodig, omdat inwoners en professionals in samenspraak zorg en ondersteuningstaken op zich nemen. Op die manier kunnen de zorgpartners elkaar versterken en wordt SamenRedzaamheid een feit.